تحلیل و بررسی نقاشی پیگمالیون و گالاتئا

تابلوی پیگمالیون و گالاتئا، اثر ژان لئون ژروم نقاش فرانسوی است که در سال ۱۸۹۱ کشیده شده است. این نقاشی در واقع ایده اصلی خود را از کتاب افسانه های دگردیسی اثر اوید (شاعر روم باستان) الهام گرفته است.

تکنیک نقاشی

در ابتدای کار بد نیست بدانید ژان لئون ژروم در بین سال های ۱۸۹۰ تا ۱۹۲۰، چندین نسخه متفاوت از داستان پیگمالیون و گالاتئا را نقاشی کرد یا به صورت مجسمه درآورد. در تمام این نسخه ها، لحظه ای دیده می شود که پیگمالیون در حال بوسیدن مجسمه گالاتئاست و این مجسمه توسط الهه زیبایی یعنی ونوس زنده می شود. در هر یک از این نقاشی ها، مجسمه از زوایای متفاوتی دیده می شود اما معروف ترین نسخه نقاشی، همین تابلوی حاضر است که با رنگ و روغن بر روی بوم کشیده شده است.

آشنایی با سبک نقاشی

ژان لئون ژروم نقاش و مجسمه ساز فرانسوی است که به خاطر سبک هنر آکادمیک معروف است و شاگردان بسیاری نیز در فرانسه داشت. این هنرمند بزرگ زمان خود جزو کسانی ست که توانست هنر آکادمیک را به اوج موفقیت خود برساند. هنر آکادمیک نوعی سبک هنریست که تحت نفوذ آکادمی هنر اروپا ایجاد شد و به شدت تحت تاثیر استانداردهای آکادمی هنرهای زیبای فرانسه بود. در این سبک هنری، نقاشی ها باید از نظر ترکیب‌بندی، طراحی و کاربرد رنگ پیرو استانداردهای وضع شده توسط این آکادمی می بودند.

داستان پیگمالیون و گالاتئا

داستان پیگمالیون و گالاتئا احتمالا یکی از مشهورترین داستان های اسطوره ای یونان است. این افسانه یکی از تاثیرگذارترین و الهام بخش ترین اسطوره ها در تمام دوران بوده و موضوع نمایشنامه، فیلم و آثار هنری زیادی بوده است. اما داستان این اسطوره چیست و از کجا می آید؟ اگر موافق باشید خلاصه ای از داستان را در ادامه نقل می کنیم:

پیگمالیون یک مجسمه ساز یونانی اهل قبرس بود. وی از زن ها بیزار بود و ترجیح می داد به تنهایی زندگی کند. زنان رو به صورت موجودات پر از عیب و نقص می دید و قسم خورده بود که هرگز زندگیش را با زنان تلف نکند و ازدواج نکند. این مجسمه ساز روزی شروع به ساخت مجسمه زنی زیبا از عاج فیل کرد و با چنان دقتی بر روی این مجسمه کار کرد که از هر زنی که تا به حال دیده بود، زیبا تر و فریبنده تر شده بود.

پیگمالیون اسم مجسمه را گالاتئا گذاشت که به معنی “زنی با پوستی به سفیدی شیر” است.

هنگامی که کار مجسمه به پایان رسید، پیگمالیون تحت تاثیر زیبایی بیش از حد مجسمه قرار گرفت و ناخودآگاه عاشق مجسمه ای شد که خود آن را با دقت و ظرافت آفریده بود. این عشق به چنان شدتی می رسد که پیگمالیون برای مجسمه اش حتی هدایایی میخرد و روز و شب به او خیره می شود. روزها و شب های زیادی می گذرند و این عشق یکطرفه ادامه دارد و نومیدی و دلسردی ناشی از این عشق یک طرفه پیگمالیون را هیچگاه رها نمی کند.

در این میان، روز جشن ونوس در قبرس فرا می رسد. روزی که همیشه عاشقان به درگاه این الهه عشق و زیبایی برای قربانی و دعا می رفتند تا با کمک او  بتوانند نظر معشوق خود را جلب کنند. پیگمالیون هم به معبد ونوس می رود و از او میخواهد معشوقه ای به زیبایی گالاتئا برای او پیدا کند. اما ونوس که از داستان عشق پیگمالیون به مجسمه اش آگاه است، میداند که او در دلش چیز دیگری را طلب می کند: زنده شدن مجسمه گالاتئا. به نشانه قبول درخواست پیگمالیون، مشعل معبد ونوس سه بار زبانه می کشد و پیگمالیون این نشانه را به فال نیک می گیرد!

ونوس به کارگاه مجسمه سازی پیگمالیون می رود و مجسمه گالاتئا را که می بیند، آن را بسیار زیبا و شبیه به خود می بیند. تصمیم میگیرد مجسمه را برای پیگمالیون مجسمه ساز زنده کند. پیگمالیون از معبد برمیگرد و نگاهی به مجسمه اش می کند و عاشقانه گونه گالاتئا را نوازش می کند. حسی عجیب وجود پیگمالیون را فرا می گیرد چرا که حس می کند گونه های مجسمه گرم شده اند. با شک و تردید لب های مجسمه را می بوسد و گرمای لب ها را حس می کند و بازوان و شانه های مجسمه را در آغوش می کشد و می بیند همچون مومی که در آفتاب نرم می شود، عاج مجسمه نیز شروع به نرم شدن کرده است.

پیگمالیون مچ گالاتئا را می گیرد و در کمال تعجب متوجه می شود که نبض مجسمه می زند. بله گالاتئا زنده شده است و لبخندی خجولانه بر لب دارد و گونه هایش گل انداخته است! در این لحظه ونوس ظاهر می شود و آنها را به ازدواج هم در می آورد و آن دو سال های سال با همدیگر زندگی می کنند.

الهام از داستان پیگمالیون در آثار هنری

از زمان یونان باستان تا بحال، آثار هنری زیادی از این داستان الهام گرفته اند که معروفترین آنها داستان پینوکیو عروسک چوبی اثر کارلو کلودی نویسنده ایتالیایی است.

در ادبیات ایران نیز صادق هدایت از این داستان الهام گرفته و داستان “عروسک پشت پرده” را نوشته است. از روی این داستان فیلمی سینمایی با عنوان ساحره به کارگردانی داوود میرباقری هم ساخته شده است. از این داستان، نقاشی های بسیاری نیز کشیده شده است اما بدون شک معروف ترین نقاشی، تابلوی کشیده شده توسط ژان لئون ژروم نقاش فرانسوی است که در ادامه به تحلیل آن می پردازیم.

توصیف نقاشی پیگمالیون و گالاتئا

هنگامی که به این نقاشی نگاه می کنیم، متوجه می شویم که نقاشی ژروم، به صراحت این افسانه را به تصویر کشیده است. او هیجانی ترین صحنه این داستان را برای نقاشی خود انتخاب کرده است: یعنی لحظه ای که پیگمالیون می فهمد مجسمه اش زنده شده است. این نقاشی، این لحظه را جاودانی کرده است و به ما اجازه می دهد که حس عجیبی که پیگمالیون در آن لحظه داشته را احساس کنیم.

اولین چیزی که در نقاشی متوجه آن میشویم، مجسمه برهنه زن است چون روشن ترین بخش تابلو است و با چیزهای دیگر درون تابلو تضاد و کنتراست روشنایی زیادی دارد. مجسمه در مرکز تابلو واقع شده است و پشت به ما و با استحکام روی سکویی ایستاده است. زیر پای او ماهی ای رو میبینیم که شاید غیر مرتبط به نظر برسد اما در اسطوره های یونانی، شخصیت گالاتئا به عنوان یک پری دریایی هم مشهور است، به همین دلیل ژروم این ماهی را در زیر پای او کشیده است.

هنگامی که با دقت به گالاتئا نگاه میکنیم، متوجه تغییر رنگ درست بالای زانوانش می شویم. بخش بالایی بدن به رنگ گرم پوست است و از زانو به پایین، به رنگ سفید سرد است. تغییر رنگ نشان دهنده لحظه تغییر مجسمه از سنگ به انسانی زنده است. ما به تابلو نگاه می کنیم و منتظر زنده شدن بقیه مجسمه هستیم و حتی میخواهیم ببینیم آیا ماهی هم زنده میشود یا نه!

در سمت چپ گالاتئا، پیگمالیون را می بینیم که به این تغییر ماهیت مجسمه مشتاقانه واکنش نشان می دهد. گالاتئا بازوانش را دور پیگمالیون قرار داده و پذیرای آغوش مشتاق وی شده است. پیگمالیون که پایین تر از گالاتئا قرار دارد، روی نوک انگشتانش بر روی جعبه ای ایستاده تا بتواند به لبان مجسمه برسد. او با اشتیاق گالاتئا را می بوسد و چنان وی را در آغوش گرفته گویی نمیخواهد هرگز رهایش کند. هیجان و شگفتی پیگمالیون آشکارا در نقاشی پیداست.

در پایین تصویر می توانیم ابزاری را ببینیم که پیداست به صورت سراسیمه و ناگهانی روی زمین افتاده است؛ گویا پیگمالیون به محض متوجه شدن اینکه رویایش به واقعیت پیوسته، از شدت شوق ابزار در دست خود را رها کرده است.

این نقاشی منتقل کننده حس قدرتمند عشق و اشتیاق است و البته که احساس عشق بدون حضور کوپید ( خدای عشق در یونان باستان) مگر ممکن است؟ در سمت راست بالای نقاشی، ما این خدای بالدار عشق را می بینیم که تیر خود را به سمت این زوج نشانه گرفته است. ژروم این خدا را به نقاشی اضافه کرده است اما در داستان اصلی خبری از حضور او نیست بلکه این مادرش (ونوس) است که در داستان حضور پر رنگی دارد.

در کنار گالاتئا در سمت چپ، پلکان چوبی کوچکی دیده می شود که قطر قدرتمندی را به ترکیب بندی تابلو اضافه کرده است و همچنین جعبه کوچکی در سمت چپ پله قرار دارد که در جهت عکس پله واقع شده است و باعث می شود قدرت جهت پله کمتر شود و نقاشی به سمت تعادل و تقارن بهتری پیش برود.

در کنار دیوار کارگاه پیگمالیون در پس زمینه، ما می توانیم طاقچه ای را بببینیم که در عرض کل نقاشی دیده می شود. در انتهای سمت راست طاقچه دو ماسک را می بینیم که دو سمبل مشهور تراژدی و کمدی هستند که همواره با همدیگر آورده می شوند. چهره این دو ماسک نشان دهنده حالت های چهره اغراق آمیزی است و دهانشان را طوری باز کرده اند که گویی در حال فریاد زدن هستند. هنگامی که سمت پایین و چپ ماسک ها نگاه می کنیم، ما سپر جنگجویی را نیز در کنار دیوار می بینیم.

اگر با نگاهمان طاقچه را به سمت پیگمالیون و گالاتئا دنبال کنیم، مجسمه های کوچکتری از زنان را می بینیم. یکی از مجسمه ها زنی است که بازویش را به دور کودکی در کنارش انداخته است. در سمت راست این مجسمه، مجسمه دومی را می بینیم که زنی است که بر روی صندلی نشسته و خودش را در آینه ای که در دست دارد، نگاه می کند.

تحلیل نقاشی پیگمالیون و گالاتئا

به صورت کلی دو برداشت یا تحلیل را می توان برای این نقاشی بیان کرد که در ادامه به هر کدام به طور جداگانه می پردازیم.

تحلیل اول:

ژان لئون ژروم که عمده ایده هایش را از اسطوره شناسی و افسانه های یونان باستان گرفته است، به شدت برای نقاشی های شرقی خود نیز معروف است.

این شیفتگی نقاشان قرن نوزدهم با فرهنگ شرق، اورینتالیسم نامیده میشود و اغلب متمرکز بر فرهنگ هایی مردسالارانه است. در بسیاری از نقاشی های ژروم مانند “فراین در پیش روی آرئوپاژ”، “خرید برده” و بسیاری دیگر زنان به حراج گذاشته شده اند که نشان دهنده فرودستی زنان در این فرهنگ ها است. اگرچه نقاشی پیگمالیون و گالاتئا، یکی از آثار اورینتالیستی یا شرقی ژروم نیست، با این حال منتقدان مدعی هستند که باز هم نشانه های کلیشه ای جنسیتی در آن دیده می شود.

در ابتدا متوجه می شویم که رابطه واضحی بین پیگمالیون به عنوان ارباب و گالاتئا به عنوان برده وجود دارد: زیرا گالاتئا مخلوق و آفریده پیگمالیون است و از این رو تا ابد مدیون اوست و باید تسلیم هرگونه دستور و فرمان او باشد. اگرچه گالاتئا زنده شده است و جان انسانی در بدن دارد اما بعید است که بتواند آزادانه زندگی کند. او توسط پیگمالیون خلق شده است و از این رو مجبور به دوست داشتن پیگمالیون بدون حق دنبال کردن آرزوهایش است!

یک نشانه مهم دیگر وجود مردسالاری در این نقاشی و همینطور این افسانه، این واقعیت است که پیگمالیون باید زن ایده آلش را خود بیافریند. در افسانه پیگمالیون اینطور گفته شده است که از نظر پیگمالیون زن زمینی و فانی، ارزش عشق و محبت او را ندارد. بنابراین، پیگمالیون باید زن ایده آلی که مد نظرش است و طبیعت نتوانسته برای او بیافریند، خلق کند.

دو باور بسیار مهم که در سراسر تاریخ هنر نیز دیده می شود، در این اثر وجود دارند:

باور اول: همیشه مردان باید ویژگی های مردانه و قدرت بازو و فن داشته باشند. در این نقاشی پیگمالیون نماد مردان است و سپر کنار کارگاه نیز اشاره به قدرت بازو و جنگاوری که مردان باید داشته باشند، دارد.

باور دوم: در اینجا گالاتئا نماد زن است و همانطور که در این تابلو هم می بینیم همیشه اصل این است که زن باید پاک، نجیب و ظریف باشد. همچنین همواره بر قدرت باروری زنان تاکید می شود، گویی که وظیفه اصلی آنها تنها همین است. دو مجسمه پشتی در پس زمینه این باور مرتبط با قدرت باروری را تقویت می کنند.

مجسمه سمت چپ، زنی بهمراه کودکش است که تاکیدی بر نقش مادری زنان است. همچنین مجسمه زنی که در آینه به خودش نگاه می کند، سمبل این است که حفظ زیبایی پس از مادری مهمترین چیزی ست که زنان باید به آن اهمیت بدهند (زیبایی ابدی چیزی است که پیگمالیون از مخلوقش انتظار دارد). این مجموعه باورها همیشه در هنر حضور داشته اند، و با اینکه چنین باورهایی بسیار رایجند اما به شدت جنسیت زده هم هستند.

تحلیل دوم:

بنظرمان بهتر است حالا سراغ تحلیل دوم این تابلوی معروف برویم. با اینکه متنقدان دسته اول معتقدند موضوع این تابلو به شدت مردسالارانه است، برداشت دیگری نیز می توان از این نقاشی داشت که بیانگر عکس کلیشه های جنسیتی است.

اولین نکته ای که در تحلیل دوم و متفاوت جلوه نمایی می کند این قانون کلی است که هر چه چیزی در تصویر بزرگتر باشد، اهمیت و قدرت آن نیز بیشتر است. از آنجایی که در این نقاشی، گالاتئا (زن) از همه اشیا و افراد درون تابلو بزرگتر است، پس کنترل قدرت  تابلو در دست اوست. او بر روی پایه ای سوار شده که آشکارا نشان می دهد، بالاتر و برتر از پیگمالیون است. پیگمالیون که پایین تر از گالاتئا قرار دارد برای رسیدن به او روی پای خود بلند شده و گالاتئا با مهربانی به سمت او خم شده است. اگرچه نمی توانیم این واقعیت را ندیده بگیریم که گالاتئا آفریده پیگمالیون است اما می بینیم که گالاتئا روح مجسمه ساز و خالقش را تسخیر کرده است. از آنجایی که پیگمالیون برای خلق گالاتئا، تمام روح و جسمش را وسط گذاشته است، گالاتئا تبدیل به بُتی برای او شده و در اصل در حال حاضر هرچه گالاتئا بخواهد، می تواند با قدرت عشق، پیگمالیون را مجبور به انجام آن کند.

اگر فرض کنیم هدف ژروم نشان دادن سرسپردگی کورکورانه پیگمالیون به گالاتئا بوده است، این کار را حتی با قرار دادن نشانه مهمی در این نقاشی هم انجام داده است. دو ماسک تراژدی و کمدی در سمت راست تابلو معمولا در تئاتر به نشانه احساسی به کار می روند که واقعی نیستند و ساختگی هستند، اما باز به نتیجه دلخواه خود می رسد.

بنابراین، اگرچه گالاتئا عشق و محبت خود را به پیگمالیون نشان می دهد اما از آنجایی که او تنها یک مخلوق است، هر احساسی که از خود بروز می دهد نیز ساختگی و تصنعی است. از آنجایی که پیگمالیون با خامی تصور می کند که عشق گالاتئا به او واقعی است، ما متوجه می شویم که احساس و عشق  او به مجسمه نوعی ضعف رقت برانگیز است.

سخن پایانی

چه منظور ژروم، کشیدن تابلویی در ستایش مردسالاری باشد یا چه نظر او برعکس کردن جای نقش ها و کلیشه های جنسیتی باشد، برای هر کدام یک از این باور ها نشانه های زیادی برای ما به جای گذاشته است. همانطور که تا ابد می توانیم در آغوش کشیده شدن گالاتئا و پیگمالیون را نظاره گر باشیم، تا همیشه نیز می توانیم بحث کنیم که منظور هنرمند واقعا چه بوده است. این ابهامِ پیام پشت نقاشی ژروم، به فریبندگی اثر او بیش از پیش اضافه می کند و  می تواند تماشاگران را تا ابد مبهوت خود کند.