زندگینامه بهمن محصص (مجسمه ساز و نقاش ایرانی)

بهمن محصص، نقاش، مجسمه ساز و مترجم معاصر ایرانی است که نقاشی های آوانگارد او جزو آثار معتبر نقاشی مدرن ایران به حساب می آیند. او در خلق آثار خود اغلب از شعرهای نیما یوشیج الهام گرفته است. تکنیک منحصر به فرد و نگاه تیره و تلخ او در آثارش، وجه تمایز او از نقاشان دیگر است.

بسیاری از کارهای اولیه او از نظر تکنیک نزدیک به نقاشی های دهه بیست و سی میلادی اروپا بوده و رگه هایی از کارهای نقاشان کوبیسم مثل پیکاسو در آثار او به چشم می خورد. به همین دلیل بسیاری از منتقدان هنری معتقدند که آثار او کامل ترین آثار ایرانی با استانداردهای اروپایی است. این مقاله به معرفی بیوگرافی بهمن محصص، سبک و آثار این هنرمند بزرگ معاصر اختصاص یافته است.

محصص در کودکی و نوجوانی

بهمن محصص در اسفند ۱۳۱۰ در خانواده ای لاهیجانی در رشت متولد شد. خاندان او از مالکین لاهیجان و از تجار چای و ابریشم بودند. به گفته ی او، نسبش از طرف پدر به مغولان و از طرف مادر به خاندان قاجار می‌رسید. پدرش کارمند اداره تلگراف و تلفن بود. با این حال هنر در این خاندان جایگاه خود را داشت.
بسیاری از این خاندان به خط خوش و قریحه شاعری معروف بودند. اردشیر محصص، کارتونیست معروف ایرانی  نیز پسر عموی بهمن محصص بوده است.

محصص آموزش نقاشی را در سنین ۱۴ سالگی در کارگاه حبیب محمدی، نقاش گیلانی که خود هنرآموخته ی آکادمی هنر مسکو بود، شروع کرد. پس از انتقالی پدرش به تهران، او نیز در سال ۱۳۲۷ به این شهر نقل مکان کرد.

تحصیلات و دوران جوانی بهمن محصص

محصص پس از مهاجرت به تهران چند ماهی در دانشگاه هنر تهران به تحصیل مشغول شد. او نقاشی را در کارگاه نقاشی جلیل ضیاپور که در فرانسه هنر آموخته بود، ادامه داد و با هنر مدرن اروپا آشنا شد و به انجمن خروس جنگی که ضیاپور موسس آن بود نیز پیوست.
هدف این انجمن نوگرایی در هنر و مقابله با سنتهای دست و پاگیر رایج در آن بود. او در این انجمن توانست با بزرگانی مثل سهراب سپهری، نیما یوشیج، هوشنگ ایرانی و غلامحسین غریب همکاری کند. همچنین در این دوران با فروغ فرخزاد و جلال آل احمد نیز معاشرت داشت.

همسر و فرزندان بهمن محصص

محصص با دختر پسرعموی پدرش به نام «نزهت‌الملوک» در سال ۱۳۵۶ ازدواج کرد. نزهت الملوک ابتدا در بندر انزلی دبیر بود و بعدها در تهران رئیس دانشسرای عالی دختران شد. او در سال ۱۳۷۵ یا ۱۳۷۶ به دلیل تومور مغزی درگذشت.
همسر بهمن محصص برای خودش مستقل زندگی می‌کرد. محصص در ایتالیا بود و تلفنی با هم ارتباط داشتند. در مورد فرزندان یا فرزند بهمن محصص باید گفت که آنها هیچ فرزندی نداشتند. به گفته برخی، او همجنس گرا بوده است.

روحیات او

به طور کلی خاندان محصص روحیات عجیبی داشتند اما بهمن محصص از بقیه پیچیده تر بود. او فردی گوشه گیر بود و به راحتی در هر جمعی حاضر نمی شد. گفته می شود این روحیه را از پدرش به ارث برده بود. در مصاحبه ای غلامحسین نامی که سالها با محصص دوست بود، گفته شده که همیشه تلخی خاصی با محصص همراه بوده است.

این تلخی را می توان در آثار این هنرمند سرشناس نیز دید. نامی درباره این ویژگی روحی او می گوید: “بهمن حتی با حرف زدنش هم همه را غافلگیر می کرد و ناگهان با چند کلمه سقف را بر سرت خراب می کرد”. محصص به عضویت هیچ گروه سیاسی در نمی آمد و وابستگی های ایدئولوژیکی نداشت. عضویتش همواره در گروههای هنری بود که تعداد و دوام حضورش در آنها چندان نبوده است.

سفر به اروپا و اقامت در ایتالیا

بهمن محصص برای کسب تجربیات هنری و فرار از خفقان ایران در سال ۱۳۳۳ از راه زمینی وارد ترکیه شد و بعد از اطلاع به خانواده اش سفر خود را آغاز کرد. ابتدا در نظر داشت در روسیه بماند اما آنجا نتوانست دوام بیاورد. از آنجایی که فرانسه را مهد هنر می دانست، تصمیم گرفت به این کشور مهاجرت کند اما با منوچهر شیبانی آشنا شد و به فرانسه نرفت.

محصص همراه شیبانی به ایتالیا رفت و در شهر رم ساکن شد. او در سالهای اقامتش در رم روی مجسمه سازی بیشتر تمرکز کرد و آموزش نقاشی را در آکادمی هنر رم نزد فروچیو فراتزی ادامه داد. حاصل این آموزشها، نمایشگاه آثار بهمن محصص به صورت گروهی و انفرادی در داخل و خارج ایتالیا مثل نمایشگاه دو سالانه ونیز، سائوپائولو و پاریس بود.

بازگشت به ایران

در سال ۱۳۴۲، محصص به ایران بازگشت تا بتواند مانند دیگر هنر آموختگان ایرانی در غرب که به وطن برگشته بودند، موج نویی در هنر ایران به راه اندازد. او در نمایشگاه ها و کنفرانسهای متعددی شرکت کرد. او آثار هنری متعددی در این دوران خلق کرده است. با این حال به دلیل نامناسب بودن شرایط برای هنرمندان نوآور در آن زمان بیشتر از چند سال نتوانست در ایران دوام بیاورد.

ترک ایران برای همیشه

او در سال ۱۳۴۸ برای همیشه ایران را ترک کرده و به ایتالیا رفت. او تا زمان مرگش در آنجا ماند و طی این مدت فقط دو بار به ایران سفر کرد. او در سفرهایش به ایران نیز گوشه نشین بود و در رشت به دور از محافل هنری و دیگران اقامت می کرد.

تکنیک و سبک در آثار بهمن محصص

بهمن محصص سفرهای زیادی به گوشه و کنار جهان داشته و آثار او توانسته بین رنسانس ایتالیا، یونان باستان و ایران مدرن پل بزند. تکنیک کار، رنگ گذاری و ساخت زمینه‌ ی اثر از ویژگی‌های شاخص آثار او هستند. بسیاری از آثار او در ایران بعد از انقلاب نابود شد و یا آسیب دید. مابقی آثارش در ایران را نیز به دست خود نابود کرد.

با اینحال آثار باقی مانده او هنوز مورد توجه اند و با قیمت بالایی در جراحی های معتبر جهان فروخته می شوند. در این بخش با ویژگی سبک او در نقاشی ها و مجسمه هایش بیشتر آشنا خواهید شد.

تکنیک بهمن محصص در نقاشی

آنچه که می توان در نقاشی های بهمن محصص دید، زمینه سازی با قلم ‌موهای سرپهن، درشت و زبر در تابلوهای او است که در آخر نیز با همان قلم مو نقاشی اثر تمام شده است. رنگ در نقاشی های او دارای ماهیتی جسمانی و سنگین است. به طوری که رنگها عناصر نقاشی را با جاذبه ای سنگین روی بوم ثابت و میخکوب می کنند.

آثار این مجسمه ساز معروف ایرانی را می توان به آثار قبل از مهاجرت و بعد از مهاجرتش به ایتالیا تقسیم بندی کرد. نقاشی های اولیه ی او دارای ظرافت، دقت در طراحی و انتخاب دقیق رنگهای کدر و تیره هستند. در حالی که بر آثار متأخر او آنارشیستی دیده می شود که در کارهای اولیه اش به چشم نمی خورد. مثلا ضرب قلم موها به گونه ای است که انگار با خشم روی تابلو ضربه خورده اند یا رنگهای تندی که روی بوم منفجر شده اند.

طبیعت بی جان بهمن محصص

محصص نقاشی بود که به خوبی رنگ و طبیعت را می شناخت. او با نگاه هوشمندانه به جریانات غربی در نقاشی طبیعت بی جان، آن را به سبک فاخر و شخصی خود تبدیل می کرد. از این رو، آثار طبیعت بی جان این هنرمند بر جریان نقاشی طبیعت بی جان در مدرنیسم ایرانی بسیار تاثیرگذار بوده است.

سبک محصص در مجسمه سازی

زمانی که سراغ تحلیل آثار بهمن محصص در مجسمه های او می رویم، اولین نکته جالب توجه آنها درگیری پیکره های انسانی با خود، بی سر، دست و پا بودن مجسمه ها، سرهای کوچک با پیکرهای عضلانی و بزرگ است. او در خلق مجسمه های خود توجه زیادی به اسطوره های باستانی روم و یونان و شمایل های انسانی–حیوانی داشت.

درگیری پیکره ها و توازن شکلی در تندیس های زوج بیشتر دیده می شود. با وجود اینکه پیکره های اغراق آمیز، خشن و زمخت هستند، اما بی عقلی و بی هویتی آنها احساس ترحم بیننده را بر می انگیزد. منتقدان هنری بسیاری معتقدند که فیگورهای انسانی درگیر در آثار او با آثار فرانسیس بیکن شباهت دارند. به علاوه می توان تأثیر هنر مدیترانه‌ای را به وضوح در بسیاری از آثار این مجسمه ساز بزرگ معاصر دید.

آثار نقاشی بهمن محصص

در این بخش با برخی از نقاشی های معروف بهمن محصص آشنا خواهید شد.

مجموعه فی فی

مجموعه فی فی که با رنگ روغن نقاشی شده، یکی از معروف ترین نمایشگاه های نقاشی ایران در زمان خود بود. محصص فضایی غریب و متفاوت با زمانه خود را در این مجموعه ترسیم کرده که گزندگی آنها را بسیاری از بینندگان نتوانستند تحمل کنند. این مجموعه شامل فیگورهای برهنه، با سرهای کوچکی که با گردن های بلند و باریک است  که به تنه وصل شده اند.

فیگورهای مجموعه فی فی تهی از عقل و احساس هستند که با زبان بدن با بیننده سخن می گویند. فی فی در این مجموعه با تنی سرخ و گداخته از احساساتی مثل خوشحالی، ترس، خشم یا شرم زوزه ای طولانی می کشد. نمونه هایی از تابلوهای این مجموعه در اینجا آورده شده است:

پیکر های بی دست و پا

مجموعه «پیکرهای بی دست و پا» مجموعه ی دیگری است که محصص آن را بعد از مجموعه فی فی شروع کرد. نقاشی هایی از پیکره های عضلانی بزرگ و بدون دست و پا با سرهایی کوچک ویژگی فیگورهای این مجموعه است که با رنگ روغن روی بوم ترسیم شده اند.
عضلات این پیکره ها با اشکال هندسی طوری بدور خود پیچیده اند که توازنی قرینه وار ایجاد کنند. محصص عضلات این پیکره ها را با استفاده از رنگها و نیم‌رنگها با شکلهای منظم هندسی ترسیم کرده است.

مجموعه طبیعت بی جان

این مجموعه یکی از مهمترین دوره های کاری محصص است که در تکامل تاریخ هنر مدرن ایران نقش مهمی دارد. این تابلوها با رنگ روغن روی بوم نقاشی شده اند و رنگ‌های آبی، کبود، سبز و خاکستری رنگهای غالب در این مجموعه هستند. در مجموعه طبیعت بی جان او می توان بازنمایی نشانه های دریا، اسطوره های مدیترانه ای و زادگاهش گیلان را دید.

در یکی از تابلوهای این مجموعه ماهیانی که نشانه رستگاری، حیات، زایندگی، گردش و قوس زمین هستند با رنگ سرد و جسمانی روی ساحل افتاده اند. این تصویر رابطه پرچالش انسان و طبیعت را به بیننده یادآوری می کرده و نگاه پرسشگرانه نقاش به حیات را به گونه ای تکان دهنده نمایش می دهد.

 مهمترین مجسمه های بهمن محصص

از مجموعه آثار بهمن محصص نمی توان بدون آثار حجمی او سخن گفت. در واقع شهرت او بیشتر بخاطر مجسمه های او است که مشهورتر از نقاشی هایش هستند و متاسفانه بسیاری از آنها سرنوشت غم انگیزی داشته اند. در برخی از مهمترین آثار بهمن محصص در مجسمه سازی عبارتند از:

مسجمه نی لبک زن

این مجسمه یکی از مشهورترین آثار بهمن محصص است که با ارتفاع چهار متر ساخته و در سال ۱۳۵۳ در محوطه تئاتر شهر تهران نصب شده است. بعد از انقلاب این مجسمه آسیب دید و از جای خود خارج شد. مدتها مرد نی لبک زن در انبار نگهداری شد. محصص این اثر را به برادرش فریدون تقدیم کرده است.
محصص این مجسمه را از اسطوره رومی «فان» که موجوداتی شاخدار، با بالاتنه انسان و پایین‌تنه بز بودند، گرفته است یا از اسطوره یونانی«ساتیر». پیکره مرد عضلانی است و فرم رها شده ساقها و ساعدهای باریک او در فضا حرکتی رقص گونه به آن داده است. او در این مجسمه سعی کرده آن را طوری بسازد که بی وزن به نظر برسد و فقط نی لبک زن روی یک پا تعادلش را توانسته حفظ کند.

مجسمه های پرنده از محصص

پرنده نیز مثل دریا جزء سوژه هایی است که همواره در ذهن بهمن محصص بوده است. اولین پرنده ها در طراحی های محصص با دوستی عمیق او با نیما یوشیج پدیدار شدند. پرندگانی مثل جغد، مرغ ماهی‌خوار، کلاغ، عقاب و قو علاوه بر نقاشی هایش در ساخت مجموعه مجسمه ‌های این هنرمند مشهور نیز همواره مورد توجه بوده اند.

پرندگان او مانند دیگر آثارش در هم پیچیده و سنگین هستند. پرندگان محصص با پاهای نازک، گردن های برافراشته و بالهای باز شده ولی چسبیده به زمین طراحی شده اند. تراژدی پرنده ها در ناتوانی آنها برای پریدن و میخکوب شدن شان به زمین نهفته است. پرندگان از جمله آثاری هستند که او از اشعار نیما الهام گرفته است.

سخن پایانی

بهمن محصص در شب چهارشنبه، ۶ مرداد ۱۳۸۹ در سن ۷۹ سالگی در خانه اش در رم درگذشت. ظاهرا دلیل درگذشت او ناراحتی ریوی اش بوده است. از او علاوه بر نقاشیها و مجسمه هایش، ترجمه هایی از آثار نویسندگانی مثل لوئیجی پیراندلو، اوژن یونسکو و ژان ژنه به جا مانده است.

محصص از پیشگامان طراحی صحنه تئاتر در ایران نیز به شمار می رود که کارگردانی تئاتر و دوبله اولین فیلمهای اروپایی در ایران را نیز در کارنامه دارد. اما شهرتش بیشتر بخاطر نقاشی ها و مجسمه هایی است که خلق کرده است. امیدواریم توانسته باشیم در این مقاله به نحو شایسته ای به زندگینامه بهمن محصص و آثار او بپردازیم. شما هم می توانید اطلاعاتتان درباره این هنرمند سرشناس معاصر را در بخش نظرات این مقاله با ما به اشتراک بگذارید.