زندگینامه جذاب کمال الملک (محمد غفاری) پدر نقاشی ایران + معرفی آثار

محمد غفاری مشهور به کمال الملک یکی از پرآوازه ترین و بانفوذترین شخصیت های تاریخ هنر معاصر ایران است. او با ورود به دربار ناصرالدین شاه به ترتیب القاب خان، پیشخدمت مخصوص و نقاش باشی را گرفت. او در طول حیاتش ۱۷۰ تابلوی نقاشی خلق کرد که برجسته ترین آنها، تابلوی تالار آینه است.

نام نقاش	محمد غفاری (کمال الملک)
تاریخ تولد	۱۲۲۶ (کاشان)
تاریخ درگذشت	۲۷ مرداد ۱۳۱۹ (۹۳ سالگی)
ملیت	ایرانی
آثار مشهور	تالار آئینه، میدان کربلای معلی، تکیه دولت، دهکده مغانک، پرتره رامبراند
تکنیک	رنگ روغن روی بوم، آبرنگ روی کاغذ

او بعد از کشیدن این تابلو از طرف ناصر الدین شاه لقب کمال الملک را دریافت کرد. نوآوری های او در سبک و روش نقاشی نه تنها او را به پدر نقاشی ایران تبدیل کرد، بلکه باعث شد فصل جدیدی در هنرهای تجسمی ایران آغاز شود. در این مقاله به زندگی نامه کمال الملک، سبک و آثار معروف این نقاش بزرگ ایرانی پرداخته شده است.

تولد و کودکی کمال الملک

محمد غفاری در سال ۱۲۲۴ خورشیدی در کاشان، اصفهان به دنیا آمد. او چند ماهه بود که خانواده اش به روستایی سرسبز و خوش آب و هوا در حوالی کاشان به نام «کلده» نقل مکان کردند. دوران کودکی او در این روستا صرف تماشای مناظر بی نظیر آن شد. محمد در خانواده ای هنری متولد شد که حرفه اجدادی شان نقاشی بود.

پدرش، میرزا بزرگ، استاد کشیدن منظره، نقاشی و چاپ سنگی بود. عمویش میرزا ابوالحسن غفّاری مشهور به صنیع الملک بود. او جزء اولین تحصیل کردگان ایرانی در اروپا و از نقاشان مشهور و پرنفوذ دوره قاجار به شمار می رفت. پدر با کشف استعداد محمد، به تعلیم و تشویق او در کشیدن نقاشی همت کرد.

نوجوانی و تحصیلات کمال الملک

میرزا بزرگ، محمد را بعد از پایان تحصیلات ابتدایی در زادگاهشان به همراه برادر بزرگترش ابوتراب برای ادامه تحصیل در رشته نقاشی به مدرسه دارالفنون در تهران فرستاد. هر دو برادر در این مدرسه به تحصیل در نقاشی پرداخته و موفقیت های بزرگی بدست آوردند.

یکی از آثار موفق محمد در دارالفنون، پرتره اعتضاد السلطنه، رئیس وقت مدرسه دارالفنون بود. این نقاشی هنگام بازدید ناصر الدین شاه از این مدرسه مورد توجه او قرار گرفت. از آن پس محمد به استخدام دربار درآمد و یکی از تالار های کاخ گلستان به عنوان نقاش خانه در اختیار او قرار گرفت. همچنین برایش مقرری و مواجب نیز تعیین شد.

دوران بزرگسالی کمال الملک

کمال الملک در جوانی و بعد از استخدام در دربار، حوادث زیادی در زندگی هنری و شخصی اش تجربه کرد که در این بخش به خلاصه ای از زندگی کمال الملک در این دوره می پردازیم:

کمال الملک در دربار

این هنرمند مشهور ابتدا در دربار لقبهای خان و پیشخدمت مخصوص را دریافت کرد. اما بعد از مدتی آثار او موجب ستایش همگان قرار گرفت و به مقام نقاش باشی منصوب شد. بعد از نقاشی تابلوی «تالار آینه» که معروفترین اثر این هنرمند است، ناصرالدین شاه به او لقب کمال الملک داد. مهارت خیره کننده ی کمال الملک در نقاشی، باعث شد ناصرالدین شاه خود را به شاگردی او درآورد. یادگیری نقاشی نزد کمال الملک نوعی دوستی بین او و ناصرالدین شاه ایجاد کرد.

اتهام کمال الملک به دزدیدن جواهرات تخت کاووس

یکی از اتفاقاتی که لطمه روحی زیادی به نقاش باشی زد، دزدیده شدن مقداری طلا و جواهر از تخت طاووس در تالار آیینه ی کاخ گلستان بود. او ۴ ساعت به اتهام دزدی جواهرات مورد بازجویی قرا گرفت. هرچند دزد جواهرات بعدا مشخص و اعلام شد اما صدمات روحی آن بر این نقاش بزرگ باقی ماند.

مرگ برادر

یکی دیگر از حوادث تلخی که این هنرمند در دوران زندگی اش در دربار تجربه کرد، مرگ برادرش ابوتراب بود. ابوتراب به جز برادر، دوست کمال الملک نیز بود. ابوتراب در سن بیست و هشت سالگی درگذشت و باعث رنج و اندوه فراوان این نقاش جوان شد.

ازدواج و فرزندان کمال الملک

کمال الملک در سال ۱۲۶۲ با خواهر مفتاح الملک یکی از مقامات درباری ازدواج کرد. همسرش زهرا خانم نام داشت و آنها صاحب یک دختر به نام نصرت و سپس یک پسر به نام حسینعلی خان شدند. حسینعلی خان در سال ۱۲۹۶ درگذشت و سال بعد نیز کمال الملک همسرش زهرا خانم را از دست داد.

عزیمت کمال الملک به اروپا

پس از ترور ناصر الدین شاه در سال۱۲۷۶ خورشیدی، کمال الملک با اجازه مظفرالدین شاه برای ادامه تحصیل در رشته های زبان فرانسه و نقاشی راهی اروپا شد. او به مدت سه سال در فلورانس، رم، پاریس و مدت کوتاهی نیز در اتریش به مطالعه آثار هنرمندان بزرگ اروپا پرداخت. تحصیلات او در این کشورها بر سبک و دیدگاه این هنرمند تاثیر مهمی داشت.

او طی این مدت از موزه های فلورانس، لوور و ورسای بازدید و مشغول کپی برداری از شاهکارهای هنری روبنس، تیسین و رامبراند شد. کمال الملک به آثار لئوناردو داوینچی نیز توجه داشت اما رامبراند را به او ترجیح می داد. او در پاریس با فانتون لاتور، نقاش سرشناس فرانسوی آشنا شد. لاتور، کمال الملک را به شاگردانش معرفی و به آنها توصیه کرد: “ازتابش و حرارت این آتش بهره بگیرید”.

شهرت کمال الملک در اروپا

 نام کمال الملک به زودی در پاریس به گوش همگان رسید. به جز لاتور، «گردیجان» یکی دیگر از نقاشان معروف فرانسوی بود که شیفته انسجام و استحکام خطوط کمال الملک در طراحی هایش شد. او به کمال الملک پیشنهاد داد در طراحی چند تابلو با او همکاری کند. گردیجان، خودش کار رنگ آمیزی این تابلوها را به عهده داشت.

«بن زور» نقاش سرشناس اروپایی و رئیس مدرسه مونیخ، کپی برداری از روی آثار مشهور هنرمندان بزرگ نقاشی کلاسیک اروپا توسط کمال الملک را بی نظیر می دانست. پرتره ای که کمال الملک از بن زور کشیده است، یکی از جذاب ترین آثار این هنرمند است که در اروپا نقاشی شده است.

عزیمت کمال الملک به عراق

کمال الملک به دستور مظفر الدین شاه در سال ۱۲۷۹ خورشیدی به ایران بازگشت. ولی از آنجایی که نمی توانست با دستورات شاه جدید کنار بیاید، تصمیم گرفت به عراق برود. او چند سال در عراق زندگی و طی سال‌های ۱۲۸۱ تا ۱۲۸۳ خورشیدی، پرده های «زرگر بغدادی» و «میدان کربلا» را خلق کرد که از آثار معروف کمال الملک به حساب می آیند.

بازگشت کمال الملک به ایران

کمال الملک بعد از بازگشت به ایران، مدرسه “صنایع مستظرفه” را تاسیس و مدیریت آن را بر عهده گرفت. او در این مدرسه شاگردان بزرگی تربیت کرد. از جمله آنها می توان به حسنعلی وزیری، اسماعیل آشتیانی و علی محمد حیدریان اشاره کرد که از اولین شاگردان کمال‌الملک بودند.

آشتیانی از بزرگترین شاگردان او بود که کمال الملک بعد از کناره گیری از مدرسه صنایع مستظرفه، او را به جای خود منصوب کرد.  علی اصغر پتگر، عباس کاتوزیان و علی اکبر صنعتی نیز جوان‌ترین شاگردان این هنرمند نام آور بودند.

فعالیت های سیاسی کمال الملک

بازگشت کمال الملک از عراق به ایران با انقلاب مشروطه مصادف شد. او با انتشار مقالات و ترجمه برخی از آثار نویسندگان آزادی خواه فرانسه مثل ژان ژاک روسو در این انقلاب بطور غیر مستقیم مشارکت داشت. همچنین او در دوره قاجار به یکی از مشهورترین جرگه های فراماسونری در ایران به نام لژ بیداری ایرانیان پیوسته بود که بسیاری از شخصیت‌های علمی، ادبی و سیاسی آن دوران عضو این لژ بودند.

سبک کمال الملک در نقاشی

وظیفه جدیدی که با حضور کمال‌الملک در دربار قاجار مرسوم شد، این بود که او مثل یک دوربین عکاسی رویدادها، اشخاص، ساختمان‌ها، باغ‌ها و غیره را نقاشی کند و به زندگی درباری سندیت تاریخی بدهد. او اغلب از تکنیک رنگ روغن روی بوم یا کرباس یا آبرنگ روی کاغذ در نقاشی هایش استفاده می کرد.

کمال الملک از همان ابتدا به طبیعت‌گرایی اروپایی گرایش قوی داشت و توانست این سنت را در قالب یک هنر آکادمیک در ایران تثبیت کند. آثار این هنرمند بعد از دو قرن به تلفیق سنتهای ایرانی و اروپایی پایان دادند. می توان او را آغازگر نقاشی مدرن در ایران دانست که در نقاشی آثار خود از سنتهای متداول نقاشی در زمان خود فاصله گرفته بود.

سیر تحولات او در اروپا

کمال‌الملک در موزه‌های اروپا با آثار هنرمندان بزرگ دوره رنسانس و باروک آشنا شد. اما او به لحاظ ذهنی و سابقه هنری نتوانست از جنبش های امپرسیونیسم و پسا امپرسیونیسم بهره برداری کند. همچنین زیبایی‌شناسی کلاسیسیسم رنسانس و اسلوب هنرمندانی مثل رامبراند را درنیافت و به همین دلیل نمی توان این اسلوب را در آثار او مشاهده کرد.

با این وجود، عزیمتش به اروپا باعث تقویت آکادمی گرایی در او شد. به طوری که می توان وابستگی او به هنر دانشگاهی قرن نوزدهم را بعد از بازگشتش به ایران دید.

معرفی برخی از آثار نقاشی کمال الملک

کمال الملک را می توان نقاش زبردستی در خلق پرتره و منظره دانست. در میان آثار او تعداد زیادی آثار پرتره از جمله سلف پرتره های او، پرتره هایی از ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلیشاه، پرتره ی برخی از درباریان و نقاشان اروپایی دیده می شود.

همچنین ۱۲ کپی برداری از آثار معروف هنرمندان بزرگ اروپایی مثل رافائل، تیسین و … نیز از او برجای مانده است. در ادامه با تعدادی از آثار مهم کمال الملک آشنا خواهید شد.

• تالار آیینه

شاهکارترین اثر کمال الملک، نقاشی «تالار آیینه» است که ترسیم آن تقریبا هفت سال طول کشید. بعد از کشیدن این تابلو، ناصرالدین شاه لقب او را از نقاش باشی به کمال الملک ارتقاء داد. این تابلو اولین اثری است که این نقاش معروف آن را با نام کمال الملک امضا کرده است. تالار آیینه با رنگ روغن روی بوم در ۱۲۶۱ شمسی نقاشی شد. این نقاشی اکنون در موزه کاخ گلستان نگهداری می شود.

در این نقاشی، تالار آینه ی کاخ گلستان که بسیار مورد علاقه ناصرالدین شاه بود، نقاشی شده است. در این تابلو، ناصرالدین شاه در جلوی پنجره وسط تالار در حالی که روی یک صندلی نشسته و بیرون را نگاه می‌کند، نقاشی شده است. نمایش انعکاس نور آینه های سقف روی قالی های تالار در این نقاشی چشم هر ببینده ای را به خود خیره می کند.

• تکیه دولت

تکیه دولت یکی از نقاشی های معروف کمال الملک است. او این نقاشی را در ۱۲۷۱ خورشیدی با تکنیک رنگ روغن روی بوم نقاشی کرده است. این نقاشی از جمله آثار کمال الملک در کاخ گلستان است که در معرض دید عموم قرار دارد. این تابلو را با نامهای دیگری همچون تکیه همایونی دولتی، تکیه قصر و تکیه بزرگ شاهی نیز می شناسند.

 هنرمند در این نقاشی انبوهی از جمعیت گردآمده در تکیه دولت را در حال تماشای مراسم تعزیه و رژه نظامیان پیاده و سواره نشان داده است. این تابلو از اولین کارهای کمال الملک در دربار است. می توان برخی از جنبه های دوبعدی تزیینی را در این نقاشی دید که بیشتر به خاطر عدم مهارت کافی نقاش در نمایش سه بعدی تصویر به کار رفته اند.

• پیرمرد مشغول مطالعه

این تابلو در سال ۱۳۱۰ شمسی روی بوم نقاشی شده است. اما کمال الملک به دلیل نابینایی و مشکل چشمی خود نتوانسته آن را با رنگ روغن رنگ آمیزی کند. این اثر در موزه ملی ملک نگهداری می شود و یکی از دو اثر ناتمام این هنرمند است.

کمال الملک تقریبا بطور کامل شخصیت پردازی در این نقاشی را با قلم انجام داده و سایه روشن ها را مشخص کرده است. سپس رنگ آمیزی را از بالای نقاشی و از محدود سر آغاز کرده اما بدلیل مشکل بینایی نتوانسته آن را تکمیل کند.

• دهکده مغانک

کمال الملک در به تصویر کشیدن مناظر و طبیعیت بی جان نیز به اندازه پرتره بسیار چیره دست بود. یکی از آثار معروف کمال الملک در ترسیم مناظر طبیعی، تابلوی زیبای «دهکده مغانک» است. این تابلو با رنگ روغن روی کرباس در سال ۱۲۹۳ ترسیم شده است. این اثر هم اکنون در موزه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود.

• پرتره رامبراند

رامبراند یکی از هنرمندان مورد علاقه کمال الملک بود. او پرتره نیم تنه از رامبراند، نقاش معروف هلندی در سال ۱۲۷۵ خورشیدی روی کرباس با رنگ روغن ترسیم کرده است. کمال الملک در به تصویر کشیدن اشخاص بسیار مهارت داشت. این نقاشی نیز یکی از آثار معروف کمال الملک در پرتره نگاری است که در موزه مجلس شورای اسلامی از آن نگهداری می شود.

دوران پیری و مرگ

کمال الملک بر سر اداره مدرسه صنایع مستظرفه با وزرای معارف دولت وقت دچار مشکل شد و بعد از چندین سال اختلاف، در ۱۳۰۶ خورشیدی از ریاست این مدرسه استعفا کرد. او در سال ۱۳۰۷ به ملک شخصی خود در حسین آباد، نیشابور رفت و تا پایان عمر در آنجا ماند. کمال الملک در اثر یک حادثه (پرتاب آجر) در حسین آباد یک چشم خود را از دست داد. با این وجود، او تا آخرین سالهای زندگیش همچنان به نقاشی کردن ادامه داد.

قبر کمال الملک کجاست؟

کمال الملک در اثر کهولت بیمار شد و در ۲۷ مرداد ۱۳۱۹ در سن ۹۵ سالگی در منزل نوه ی دختری اش در نیشابور درگذشت. علیرغم وصیت او که می خواست در باغ خودش در حسین آباد دفن شود، او را در مجاورت آرامگاه عطار نیشابوری به خاک سپردند.

امیدواریم با خواندن این مقاله در مورد کمال الملک، توانسته باشید تا حدی زیادی با زندگی و تحلیل آثار کمال الملک آشنا شوید. خوشحال می شوم اگر اطلاعات ارزشمندتان در مورد این هنرمند بزرگ و پر آوازه ایرانی را در قسمت نظرات این مقاله با من و دیگر هنردوستان ایرانی به اشتراک بگذارید.